 |
| photo - overseaskachinassociation21.blogspot.com1124 × 666Search by image |
Chyu rum ai Wunpawng
sha ni mungkan ga ntsa tut e grin nga lu nna, uphkang lam, sut masa lam, hpaji
lam, makam masham lam ni hta rawt jat galu kaba wa lu na matu ya ten hta nji
n-gu shakut shaja nga ra ai ten rai nga ai. Amyu sha langai galu kaba wa lu na
matu, jahkum shatsup ra ai lam ni law law nga ai zawn, kashin kau ra ai, tsan
kau ra ai, kabai kau ra ai lam ni mung nga nga ai. Wunpawng sha ni gaw jau
gawng amyu, nam mali kata e ashu ashan tam gyam ai hta kung kyang nga ai hte
maren, lai wa sai ten hta, Kaji Kawa ni gaw, ‘shinggyim masha ngu ai ni a myit
mang ai lam gaw dusat ni a laikyang hte bung ai’ ngu nna tsun ma ai. Du sat yam
nga hpan law law nga ai kaw na, Jinghpaw Wunpawng sha ni gaw Chyahkyi hte bung
ai ngu nna kaji kawa ni tsun sharin lai wa sai hpe Jinghpaw Ga Malai ni hta mu
lu nga ai.
Wunpawng sha ni a
laikyang hpe, “Chyahkyi sau sau ai” ngu ai ga malai hte sharin ai gaw daini du
hkra rai nga ai. Chyahkyi ngu ai gaw galoi mung sau n rawng ai; kalang lang sha
sau rawng ang ai majaw rai nga ai. Wunpawng sha ni a laikyang hpe ntsa lam
maram yu yang, hpang de byin wa na lam a matu tau hkrau myit mang yu nna hkyen
lajang da ai lam n nga ai. Ang katut ra ahkyak wa ai hte kyin tut jamjau wa ai
shaloi she, tin shapun rai, ma-u ma-a nga hkawm chye ai majaw, dai ga malai hpe
shagawp tsun wa ai rai nga ai. Bai, amu magam bungli langai hpe masing jahkrat
nhtawm, mangan nga hkra, shangut shakre hkra maju n jung ai hpe mung Jahkyi Sau
Sau Ai ngu nna tsun sharin nga ai. W.J.S Carrapiet a, “The Kachin Tribes of
Burma: For the information of Officers of the Burma Frontier Service (1929)”
ngu ai laika buk hta Kachin ngu ai Wunpawng sha ni hpe magam bungli langai ngut
kre hkra galaw na atsam n rawng ai (incapacity for continuous work) masha ni re
ngu ka tawn nga ai. Ndai zawn re chyahkyi sau sau ai laikyang, myit jasat ni
hpe gram kau ra sai.
Bai nna, Jinghpaw
Wunpawng sha ni gaw tinang a gaiwang hta, tinang a dinghku hta, tinang shada da
hta grai chye chyang let kunghpan dum nna kawng kra mayu ai ni rai nga ai.
Tinang a hkum hpe kade kunghpan dum tim, n-gup aga hte sha masing jahkrat nna
tatut magam bungli n shang ai, n galaw ai hpe mu lu ai. Dai zawn re laikyang
hpe, ‘Chyahkyi a Hawng Share’ ngu ai ga malai hte shabung da nga ai. Wanmang
makau shing grup dung nna amyu sha hte seng ai lam, sut masa hte seng ai lam,
hpaji hte seng ai lam ni hpe wan kra let shada tsun jahta chyai nna majoi nga
shalai kau ai ni hkrai rai nga ai. Ya ten hta tatut mu lu ai lam gaw, Wunpawng
sha ni tsin-yam hkrum ai lahkawng ning jan laman hta hpalap seng, lu sha seng
hte kaga shawa hpawng de ai shara hkan e n-gup aga hte amyu sha lam yan hta
shang lawm ai grau law nga ai. Myu tsaw mung tsaw ai myit rawng ai ngu nna kade
shawu, tsun jahta nga tim, ta tut hta gaw kaman li la sha rai nga ai. Myu tsaw
mung tsaw ai lam marawn jahtau nga na malai, amyu hte mungdan a matu tatut man
ang ai bungli galaw sa mat wa saga. Chyahkyi a hawng share ai sat laikyang tawn
kau ra sai.
Wunpawng sha ni gaw
tinang hte seng nna mi rai rai, shawa dawtsa hte seng ai mi rai rai, myu hte
mungdan a matu mi rai rai manghkang kaba pru wa ai shaloi shagri n kung wa ai,
sadi n dung wa ai hte lit la n gwi nna koi yen kau chye nga ai. Shagri n kung
ai majaw,gwi nga ninglen hkrit ai ni rai wa ai. Hkrit chye ai ni rai nga ai
majaw, sadi n dung wa ai, manawn masham myit rawng wa ai hte shada da layung
madi nna hpyen wa a lata de ap nawng kau chye ai ni rai wa ai. Ga shadawn,
1885, December 28 ya shani English ni hka lam hku nna Manmaw de du lung wa ai
shaloi, Panglung zuphpawng kaw shang lawm sai, Lawdan Duwa Zau La a kaji dwi
hte Hpungkan Du Wa ngu ai Du Wa Hkam Leng yan woi awn gasat ninghkap ai.
British hpyen hpung ni Manmaw kaw nna mali hka lam hku Waimaw de bai lung wa
masai. Waimaw kaw nna sinpraw maga de bai htu lung wa hte, Nhkram Du Wa a lamu
ga de du wa ai shaloi, amyu sha ni a agying agang htim kasat ai hpe hkrum ma
ai. Dai kaw nna Sama bum kaw du ai hte dai kaw dap jung nna nga ma ai. Kamai
hte Sama maga de lung wa ai ni hpe woi hkap ninghkap gasat ai wa gaw, Sama Du
Wa Sinwa Nawng a kawa Sama Du Wa Gum Seng Li rai nna dai majan kaw nan hkrat
sum mat sai. English ni Sama kaw dap jung nna nga nga ai shaloi, majan n kam
hpaw sai majaw, Nhkram Du Wa hpang de kumhpaw kumhpa hte rau kasa langai dat
nna simsa lam hpaw dat sai. N Hkram Du Wa mung, myit hkrum ai masat masa hku
nna Sharaw kasha langai kum hpa dat ai. N Hkram Du Wa hpe nau wa n ra ai,
Jinghpaw Ga Byan wa gaw, “Ndai gaw majan gasat saw ai kum la she re,” ngu masu
tsun ai hte English Du Wa grai masin pawt ai hte hpyen n-gun kaba hte N Hkram Du
Wa up ai lamu ga ginra hpe zing la kau nu ai. Bai nna, 1942 ning hta Mungkan
kaw Lagaw Dap hta mying gumhkawng magrau grang dik ai Japan ni du shang wa sai.
May 5, 1942 hta Janpan ni Myitkyina mare de du wa ai shaloi, Sir Dorman Smith
woi awn ai English hpyen hpung yawng India mungdan Sinmala de hprawng mat wa
masai. Buga kaw nga nga ai Jinghpaw ni Japan ni hpe lu ai laknak hpai nna aja
awa ninghkap gasat ma ai. Nkau mi lahpaw lang nna jahkya si hpe shinggyin
shatai let hkap gap ma ai. Japan hpyenla ni Jinghpaw ni a jahkya si hte gap bun
ai katut nna, pala atawng apa gaw n mu, grai gaw hkra machyi rai hkrit kajawng
mat nna, htingnut mat wa na hkyen yang, Jinghpaw Ga Byan langai wa, “Ndai gaw
jahkya si she re. Si wa chye ai baw n re. Hkrit tsang ra ai lam n nga ai,” ngu
tsun dan kau ai majaw, gwi gwi bai htim lung wa lu ma ai. Ndai zawn re shagri
brep nna, shada da ju shingna tai mabyin gaw daini du hkra naw byin nga ai. Dai
majaw, shada n tsen ai lam ni byin wa ai; shada da ju shingna tai wa chye nga
ai. Tinang hta byin wa ai manghkang hpe sumhpai kau nna lama ma hpe (sh) marai
langai ngai hpe mara shagun kau chye ai. Dai zawn re myit jasat, laikyang hpe,
‘Chyahkyi a hpyet kajawng’ ngu nna kaji kawa ni tsun sharin da ma ai.
Ginru ginsa Wunpawng
sha ni gaw, tinang a gaiwang hpe sha yu nna, chye chyang dum ai ni, rai dum mat
ai ni, gawngba mat ai ni; tsun ga nga yang gaw lamu du mat sai zawn nawn chye
ai ni rai nga ai. Makau grupyin de hpa byin nga sai, hpa galaw nga ma ai, galai
shai mat sai prat a kam maka lam ni hpe kachyi mi pri kayin hkaja yu na myit n
rawng nga ai. Dai zawn re ai sat lawat gaw, ‘Chyahkyi a zinlawng madu’ nga nna
tsun shadum ma ai. Chyahkyi a zinlawng madu ai myit jasat gaw Wunpawng sha ni a
rawt jat lam hpe manu mana hkra machyi shangun nga ai. Moi na Gumchying Gumsa
prat hta kadai mung kadai, tinang a mung, lamu ga ginra hta sha machyu nna
uphkang nga pra hkrat wa saga ai. Amyu a kahkyin gumdin ai shara rapdaw
“Ginjaw” ngu ai n nga ai. Chyahkyi a zinlawng madu ai moi na Gumchying Gumsa sat
lawat daini du hkra naw nga nga ai hpe mu lu ai. Kaga amyu baw sang ni hte rau
mungkan a mung masa pinra n tsa de lahkam lung wa ai ten, ndai chyahkyi a
zinlawng madu ai laikyang gaw Wunpawng sha ni hpe hkrat sum shangun nga ai.
Chyahkyi a zinlawng madu ai myit jasat hpe tawn kau nna, Gindai (sh) Ginjaw ngu
ai matsun hta man ang ai magam bungli galaw ra ai. Amyu sha ni lawt wa lu na
matu kaji kawa ni gaw de tawn sai Gindai hpe jum manat tawn ra ai. Ndai masa
gaw, Gindai/Ginjaw kaw na jum tek ai ngu n myit ai sha; amyu a myit hkrum lam,
kahkyin gumdin ai lam re ai hpe chye na ra nga ai. Ya daini na ten hta, makam
masham masa, htunghking masa, mung masa ni hta tinang a gaiwang daram hpe sha
mu ai majaw, myit hkrum kahkyin gumdin na yak la nga ai hte maren, n-gun ja
tim, chyahkan a lagaw run ai hpa amyu kanoi htum mat wa na masa pyi pru wa ai.
Dai majaw, Wunpawng sha ni gaw Gumchying Gumsa myit jasat rai nga ai chyahkyi a
zinlawng madu ai laikyang hpe tawn kau nna lawan dik ai hku myi hkrum kahkyin
gumdin ra mat wa sai.
Bai, ‘Chyahkyi a jit
tingre ra’ nga ai ga malai langai mi naw myit yu mai nga ai. De a lachyum hpe
myit yu yang, Wunpawng sha ni gaw malu masha hta grai baw bang ai ni re. Lu sha
kaw baw bang ai majaw, amyu sha ni hkrat sum mat ai lam ni grai law sai.
Wunpawng myu ni gaw lu tam ai gaw kachyi mi, lu sha kau ai hta gaw hprau shatau
jai lang kau chye ga ai majaw, matsan prat kaw na n lawt lu hkraw ai. Htawm
hpang na matu galoi n myit ai, ya yang na lu sha na hpe sha madung tawn nna,
matsan nga na prat hpe galoi mung n hkrit ai ni rai nga ai. Mare kaba hkan
jawng lung nga ai jawngma ramma ni kanu kawa ni shagun ai ja gumhpraw ni hpe
laika hpaji shakut ai kaw jai lang na malai, lu sha ai pyaw hpa lam kaw shama
nga ma ai hpe mu lu na re. Makam masham hpung, htunghking hpung, mung masa
hpung ni a lamang ni hta tatut magam bungli hta lu sha kaw grau nna wu wu di di
rai nga ai hpe mu lu ai. Ngu mayu ai gaw, Wunpawng sha ni gaw lu sha ai kaw
grau nna baw bang ai majaw, gaja wa teng sha galaw ra ai magam bungli hta hkrat
sum chye nga ai. Laiwa sai ten hta, amyu hte mungdan hpe makawp maga ai magam
bungli hta awng dang ai lam loi li lu wa ai ten, lu sha ai lam hta baw bang ai
majaw, hkrat sum ai lam law law bai nga wa ai. Amyu langai rawt jat galu kaba
wa na matu sut masa gaw grai ahkyak nga ai majaw, ‘hpawtni’ ngu ai htawm hpang
na ten hpe shingran let, masing jahkrat nna ja gumhpraw ni hpe tam ra ai, jai
lang ra nga ai. Dai majaw, chyahkyi a jit tingre ra ai laikyang gaw amyu a sut
masa hpe hkra machyi wa shangun nga ai. Sut masa hta hkrat sum yang, amyu a
shanglawt ai lam hta mung hkrat sum wa na re hpe myit dum mai nga ai.
Ga hpungdim hku nna,
Jinghpaw Wunpawng sha ni myit sawn dinglik nna sharin la ra ai Ga Malai law law
nga ai kaw na n kau mi hpe tang madun ai hku rai sai. Ndai ga malai ni gaw prat
dingsa Wunpawng sha ni a kashu kasha ni hpe matut sharin shadum mat wa ra ai
lam ni rai nga ai. Ga malai hte seng nna sang lang ai lam hta shut shai ai lam
nga yang, laika ka ai wa a ningra ai lam, chye na shai ai lam she rai na re ngu
nna yin la let, laika hti ai nu wa hpu nau ni hpe ndai laika ngau hte n-gun jaw
dat n-ngai law.
By - Sr. Lahpai Tu Hkawng, (KTC,Kuthkai)
Shamyet ai laika ni:
1. W.J.S Carrapiet,
“The Kachin Tribes of Burma: For the information of Officers of the Burma
Frontier Service (1929).
2. Lamawng Sinwa (Uru),
Ja Tawng hte Mali Hku (1999).
3. Dr. Manam Tu Ja,
ucsifwdkif;&if;om;rsm;\ EdkifiHa&;aemufcHordkif; Nzpf&yfrSeftusOf;
.jpg)
