HPA MAJAW KACHIN THEOLOGY RA GA TA? HPA RAI KACHIN THEOLOGY[1] RA GA TA?

Akri (Abstract)

Jinghpaw Wunpawng Hkristan masha ni a galai shai wa nga ai labau maka, asak hkrung masa hta, Karai Mungga lachyum hpyan nna, anhte amyu sha ni a ta tut mabyin masa hte htap htuk ai Karai Masa – Kachin Theology ra nga sa ga ai. Dai zawn, Kachin context hpe rudi tawn ai Kachin Theology a rudi gindai masum gaw (1) Anhte a ta tut asak hkrung maka (Our Existential Reality), (2) Amyu sha Rudi Maka hte Nawku Hpung matut mahkai ai lam ( Inseparability of Kachin Identity and Kachin Church), hte (3) Labau hta rudi ai Karai Masa (Theology that Reflects in history)  hte rai nga ai. Ndai lam kaba masum kaw rudi nhtawm, Kachin Theology myit mang sa wa mai ai. Kachin Theology myit ai shawng de na kaji kawa ni law law nga ai hta, Nngai Gam a myit hkawn ai lam ni gaw, Kachin Theology byin wa na lam hpe numshawn shaw da ya ma ni ai.  Kachin Theology hpe myit sa wa ai hta, anhte a myiset hpe mung power bai jat la ra na mali ai. Ndai lam ni hpe ndai laika hta tang madun bawngban da nngai.


GA HPAW

Karai Kasang gaw mungkan ga na amyu shagu a matsun maroi (tradition), htunghking (culture)  hte makam (belief) ni hta, n bung hkat ai maka kumla amyu myu (appearance), shadan dan ai lam amyu myu (revelation) hku nga nga chyalu re. Dai majaw, anhte Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni mung, Sinna sasana ni garai ndu ai aten kaw nna, “Hpawwa Ningsang Chyewa Ningchyang” ngu ai Karai Kasang hpe chye saga ai. Lachyum gaw, Karai Kasang hpe tinang a htunghking matsun maroi, asak hkrung maka kata kaw nna, myit mang matut mahkai mai ai lam rai nga ai. Ndai lam hpe dumhprang wa ai mungkan Hkristan masha ni (Non-Western Christians) ni gaw, Sinna sasana ni wa mat ai hpang kade nna ai aten hta nan, tinang a buga ginra kaw rudi ai Karai masa  (Contextual theologies) myitmang ai lam ni galaw hpang wa masai.

Asha Dan Hkristan masha ni mung, Sinna mung sasana ni e, sasana galaw da ma ni ai raitim, shanhte hku nna gaw, tinang a buga ginra a mabyin masa, htunghking maka kata kaw nna Karai Kasang hpe matut mahkai hpyi nem mai hku n sharin ya ai hta n-ga, Sinna palawng hpun ai Hkristan lailen hku sha Karai Kasang hpe nawku dawjau, matut mahkai mai ai zawn ngu sharin ya lai wa sai hpe dum hprang wa nna, Asha Karai Masa Asian Theology hpe myit mang shapraw wa sai. Asha Dan kata na amyu masha ni law law mung, tinang a amyu bawsang shagu a ta tut asak hkrung maka hpe hkap htan ai Karai Masa ni galaw wa sai. Ga shadawn hku madun ga nga yang, Korea kaw Minjung Theology,[2] India kaw Dalit Theology,[3] Hpilipai mung kaw Theology of Struggle[4] zawn re ai kara masa myit shapraw, gyin shalat ai lam ni nga lai wa sai. Dai rai nna, Kachin Theology hpe myit sa wa ai mung, kadai n-galaw yu ai bungli hpe laklai di galaw ai lachyum n rai nga ai. Nga nga sai makam masham htingnu hpe adawt jahten ai baw bungli mung n rai nga ai. Kung kyang nna chye myit chye mang ai Hkristan masha ni a grau tang du lachyum pru ai Hkristan makam masham mahtai gyin shapraw lu na matu shakut ai lachyum sha rai nga mali ai.


DAW LANGAI
KACHIN THEOLOGY RA WA AI LAM A RUDI NINGHPAWT LAM NI                                         

Ndai DAW LANGAI hta, Kachin Theology ra wa ai lam a ningpawt rudi ni hpe tang madun na nngai. Dai ni kaw, (1) anhte a asak hkrung maka (2) Amyu sha rudi maka hte  nawku hpung (3) Galai Shai ding yang re ai theology a maka, hte (4) Dinglik Dinglun Mahtai Shapraw Ra ai lam ni lawm ai. Dai ni hpe langai hpang langai tang madun mat wa na nngai.

1.      ANHTE A ASAK HKRUNG MAKA N KAU MI  (Our Existential Reality)

Kachin Theology gyin shalat lu na matu, de a rudi (theological locus) rai nga ai anhte a ta tut nga pra asak hkrung maka hpe shawng asan sha hkrang shing-yan jahkrat yu ra nga ma li ai. Asha Karai Masa gyin shalat ai shaloi, Asian Critical Principal[5] ngu ai hpe lang ma ai. Asian critical principle gaw, Asha a byinda maka hpe hkrawk shapraw dan ai hte de ntsa kaning rai theology myit sa wa na lam mahkrin gran ai rudi re. Kachin theology a matu mung, Jinghpaw Wunpawng sha ni a ta tut asak hkrung maka ni hpe shapraw alun yu ra nga ai. Dai hku galaw ai shaloi, lawu na lam ni hpe mu lu nga ai.

1.      Mung masa hku yu yang, anhte amyu sha ni gaw, Karai Kasang jaw ai mungdan lamu ga hta, Karai Kasang jaw ai shinggyim ahkaw ahkang ni rai nga ai awm dawm shadip jahpang a matu, shakut shaja (struggle) nga ai gaw prat mai ting wa rai wa sa ga ai. Dai ni du hkra, hkrun lam hpat wat e naw tsap, nawng hkyeng panglai rai n kawt rap, nga ga ai. Ndai masa sat lawat kata kaw, matsan jam jau lam (poverty), gyit hkang sharen ai lam (bondage), htenza ai lam amyu  myu (corruption), roi rip lam amyu myu (abuse and violence) hte kaga shinggyim manu kare shaw kau hkrum ai mabyin masa lam amyu myu hpe hkrum kadup hkamsha nga ga ai. Wunpawng shayi ni law law mung roi rip, sat hkrum nga ga ai.

2.      Sut masa lam (economics) hku yu yang, SUT NGAI MUNG hta nga ai majaw, de a n hprang sut rai ni hte ringhkang sut su ai amyu sha ni nga nga sa ga ai raitim, amyu sha ni malawng maga gaw, “wawn yawng ninglen hka hpang gara ai” hpa, matsan panglai na n lawt pru lu ga ai. Sut Ngai Mung hta ahte nga tim, dai hpe anhte n lu madu, anhte ra ai hku n lu galaw lu galaw sha ga ai. Shingnawm de nna du ai wa dumsi hkinjawng nga ai hpa, maigan masha ni mahtang she anhte a sut ngai mung na n hprang sut rai ni hte ringhkang sut su nga ma ai.

3.      Branglang mungkan masa – globalization a ningtuk balen ni a majaw mung, bai, anhte a kata na mung masa sat lawat a majaw mung,  anhte a manu dan ai htunghking matsun maroi ni(culture & tradition), shaga lang ai ga ni (language), masat kumla (national identity), laisat laisa ni (values) gaw,  jahkrit shama hkrum nga ai. Amyu kaba ni a maka kumla ni gaw, amyu kaji ni a maka kumla ni hpe kawa mayu sha kau ya ai hkrit hpa gaw, anhte amyu ni ta tut hkrum sha nga ga ai.  Anhte a htunghking maka kumla hte rudi maka ni hpe mazing sumhting na hta dingbai dingna jaw ai kata na mabyin masa ni mung nga nga mali ai.

4.      Anhte a makau grup yin shingra tara,n hprang sut rai ni lani hte lani htum gin-yoi mat ai marang e, du hkra ladaw, katsi kahtet lam ni htenza mat ai hte, kaga makau grup yin manghkang lam ni hkrum sha nga ga ai. Lamu ga tat sum ai lam ni, mare kahtawng htawt sit ai lam ni, de a majaw, shinggyim ahkaw ahkang tat sum ai lam ni, machyi makaw lam amyu myu ni hpe hkrum sha nga ai amyu sha ni law law nga ai. Arang kaba madu ai sut hpaga hpung ni shara la, lamu ga mari rai, sut hpaga bungli kaba, tinggyeng sut bunghku madung dat ai bawngring magam ni hpe anhte a lamu ga ginra ni de wa du masing jahkrat galaw wa ai majaw, anhte amyu sha ni law law wa, bungli n lu, matsan ai hta grau matsan, hpang jahtum hpa n chye galaw jang, nang hpam lusha kajam, amyu shayi ni mung lu ai bungli mi rawt galaw dat ai nga yang, hkum shan dut sha ai bungli ni galaw ra mat; nkau mi masu magaw hkalem nna, mungdan kaga de dut sha hkrum, gawat madu jan shatai (living together) hkrum, law law AIDS zawn re ana hte si mat rai nga ga ai.

Lahta na zawn byin nga ai anhte a asak hkrung maka hta, anhte a mabyin masa, ahkyak hkrung maka hpe madi madun mahtai shapraw ya lu ai makam masham lachyum htai shapraw ai lam – faith interpretation ra nga ai. ( Any theology or faith interpretation that does not speak to our reality is not real).

2.      AMYU SHA RUDI MAKA NAWKU HPUNG KAW RUDI NGA AI (Kachin National Identity is rooted in Kachin Church)

Jinghpaw Wunpawng sha ni a amyu sha rudi maka (national identity) gaw nawku hpung a lata e rudi nga ai. Dai rai nna, nawku hpung ni  hkap la hkansa ai theology masa gaw, amyu sha rudi maka hpe lit la lawm lu ai theology rai ra nga mali ai. Ndai lam hte seng nna, labau sakse kadun hpe yu ga.

Jinghpaw Wunpawng sha ni gaw, Sinna sasana ni du nna Hkristan shatai la ai shani kaw nna, lam shagu hta, rawt jat wa sa ga ai. Sinna sasana ni gaw, anhte amyu ni hpe Hkristan shatai na yaw shada lam san san hte sha, sasana galaw lai wa ma ni ai raitim, sasana sara n kau mi a shakut shaja ai lam ni hpe maram dinglik yu yang, shanhte galaw ai lam ni gaw, anhte a amyu sha maka hpe hkye sharai ya ai ni (rescuers of national identity) hku mai htai la nga ai. Shanhte nan chyawm me gaw,  myit hta mung,  n-gup aga hta mung, ndai lam lawm na gaw n rai nga ai.

Hkristan lama n tai ai rai yang, anhte amyu sha ni a shawng lam kaning rai na hpe kadai n dang chye lu nga ai. Sasana ni du ai hpang e pyi, anhte amyu sha ni a maka ram ram naw hkrit tsang hpa rai lai wa sai hpe Sarawun Seagrave a Burma Surgeon laika hta lawu na zawn ka da nga ai hpe mu lu ai:

Tsi hpaji sharin hkam la na du wa ai ni yawng hta, Kachin ni gaw grau nna yu myit htum na zawn, myit mada lam maka n kap nga ma ai. ( of them all, the Kachins were the most hopeless-looking when they came for training...). Kachin ni gaw, katsi ai bum ntsa hkan e law malawng shanu nga chye ma ai majaw, loi loi hte hka n shin ma ai. Marai langai ngai e atik anang shin ya yang snr. shin shangun yang chyu sha shin ma ai. Dai pyi prat mi hta, masum lang sha rai ma lu ai. Shangai wa ai shani kalang, hkungran poi galaw na shaloi kalang, hte si wa ai shani kalang sha rai nga  ma lu ai. Hka galoi n shin ai Kachin langai mi hpe sasana sara wa san yu ai shaloi, “Re sara, lai wa sai 20 ning daram hta ngai hka kalang shin ai, ngai hka shin ai hpang shata mi na jang,  nye katsa si mat wa ai. De a hpang 5 ning hta, ngai hka kalang bai shin yang, nye kanau bai si mat ai. Dai shani kaw nna, ngai hka n-gwi shin mat sai,” ngu bai htan wu ai. Dai majaw, ngai n-gup magap nlawm nna, Kachin nawku jawng de n sa hkrup na matu lu koi ai daram koi ni ai.  Kachin ni gaw, shaning shagu tsa lam shadang langai ngai, si htum wa nga ma ai. Madung gaw, syphilis hte gonorrhoea ana a majaw rai nga ai. Syphillis ana a majaw Kachin num nig aw ma brai ai, n bra shangai ai, snr. shangai ngut ai hte kade nna yang ma si mat ai. Gonorrhoea a majaw, shanhte a pujat ni hten mat nna ma n kap hkraw mat ai.  Kachin nta shagu hta, manam hkalum na shara – guest chamber (Nla Dap hpe tsun ang ai – laika ka ai wa) tawn da ma ai. Tsasam manam mi rai rai, chye hkat ai ni hte mi rai rai, manam wa rai nga jang, dai gawk de shang nna hkum shan kanawn mazum lu na matu, mahkawn ma ni lajang day a chye ma ai. Asak 10 snr 12 ning du sai hte gaw, Kachin num kasha la kasha yawng ngu na dai gawk de shang nna hkum shan kanawn chye sai ni rai ma ai.   Kachin ni a sasana sara langai mi rai nga ai Dr. Geis ngai hpe tsun dan ai, “asak shi snr shi lahkawng ni re ai Kachin num sha ni la hte n kanawn ai nnga ai,” nga ai hpe na ai shaloi, ngai kajawng mat ai. Raitim, kade nna ai aten hta nan, Geis tsun ai ga teng ai lam ngai hkrak chye lu sai.[6]

Lahta na kalawk shaw dan ai lam a lachyum madung gaw, sasana shang ai prat rai wa sa yang pyi, anhte amyu sha n kau mi lahta na madang naw rai nga ga wa, Sinna sasana ni lama anhte kaw n du sa ai rai yang, anhte amyu ni kaning naw rai na lam ni myit shingran mu shangun nga ai. Anhte amyu gaw, sinna sasana ni du sa nna Kabu Gara Shiga tsun dan ai majaw, amyu tai wa saga ai (1 Pet 2:9-10). Nde a lachyum nan, Wunpawng rudi maka gaw, Wunpawng nawku hpung a lata kaw nga ai, hpe madi madun nga ai.

Sasana ni gaw anhte amyu sha rudi maka hpe hkye la ai ni re lam grau dan leng na matu, shanhte galaw lai wa sai lam ni hpe kadun dawk mada yu ga:

1.      Sasana ni gaw, anhte hpe laika galaw ya ma ni ai. Kaning re ai yaw shada lam hte mi rai rai,  laika galaw shalat ya ai lam gaw, “myi di” hpe “myi shatut dat ya ai” ai lachyum nan rai nga ai. Yesu du sa ai nan myi kyaw ai ni hpe myi bai mu lu shangun na lam (to give sight to the blind --) re lam Luka 4: 18-19 hta tsun nga ai.  Amyu langai tai lu na matu, tinang a ga, laika n nga yang        n mai ai. Dai hpe sasana ni galaw ya sai. Dai ni anhte n-galaw nna she re, ndai Jinghpaw laika hte kaning re ai laika ni hpe mung ga gale la nna, anhte hti mai nga ai. Kaning re ai laika hpe mung ka lajang mai nga mali ai.
2.      Chyum Laika hpe Jinghpaw ga hte ga gale ya sai. Chyum Laika hpe anhte chye na ai ga hte hti lu ai shaloi, anhte a myi ni hpaw wa sai. Chyum laika kaw, sut masa, mung masa, nga pra masa hte kaga lam law law rawng nga ai. Chyum laika hti nna shawng na hta grau galu kaba jat wa sa ga ai.
3.      Hkristan Asak hkrung lam, nawku hpung, ni hte seng ai laika law law hpe ka lajang ya sai. Dai hta n-ga, dai ni anhte ni pyi n lu sagawn dep lu ai anhte amyu ni a htunghking matsun maroi, labau maumwi lam ni hpe sawk sagawn nhtawm, laika buk ni ka lajang, dip shabra ya sai. Dai ni anhte gaw, anhte a lam chye lu na matu, sasana sara ni ka lajang da ai laika ni hpe tam hkrawk hti la ra nga ga ai.
4.      Bawngring lam ni sharin ya sai. Hkristan tai ai hta, Chyum laika sha hti, akyu sha hpyi ai hta n ngut ai lam sakse madun dan ma ni ai. Shara shagu tsi rung, tsi gawk ni gap let, tsi sasana galaw masai. Anhte a ga nan sharin ai Chyum Jawng ni hpaw na ahkang jaw let, anhte hpe shakung shahpan la ma ni ai. Sasana jawng ni hpaw ya sai. Hkai lu hkai sha hpaji, laksama hpaji ni sharin ya sai.
5.      Nat a lata na shaw la nna, anhte a matu akyu n jaw mat sai, htunghking lailen hte nga pra maka ni law law hpe gram sharai kau ya let, machye machyang ningnan ni bang ya sai. Nat a li ai kandang kaw nna, Yesu a tsang ai kandang (Mahte 13: 31) hpe jahpai mani ai.
Lahta e ka madun ai lam ni gaw, Sinna Sasana ni gaw, Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni a amyu sha rudi maka hpe hkye la ai, gawgap da ya ai ni rai ma ai lam lachyum htai shapraw la ai rudi ni rai nga ai.

Dai ni na ten na, asan mu lu ai anhte a maka langai mi gaw, Jinghpaw Wunpawng wuhpawng (Kachin Society) hte Wunpawng nawku hpung (Kachin Church) gaw, kaga ga di, karan kau n mai ai, shada langai hte langai ra kadawn hkat nga ai yan rai nga ma ai. Nawku hpung kaw byin ai lam ni Kachins society ting hpe hkra lu ai zawn, Kachin society kaw byin ai lam ni mung Kachin church hpe hkra lu nga ai. Ga shadawn, KBC lahkawng brang rai mat ai shaloi, nawku hpung a n hkrum n ra lam a majaw, anhte a htunghking, numwawn numla lam du hkra, dinghku kaw du hkra hkra wa sai lam sakse ni nga nga mali ai. Ya kade nna ai ten kaw nna byin hpang wa nga ai gasat gala lam a majaw mung, nawku hpung ni gaw, wenyi sasana sha n mai galaw ai lam sakse mu lu nga ga ai. Dai majaw, tsun lai wa sai hte maren, Jinghpaw Wunpawng nawku hpung ni hpa baw karai masa hta tsap ai, ngu ai gaw, Wunpawng sha ni a shawng lam maka gawgap ai hta ahkyak kaba rai nga ai. Wunpawng nawku hpung ni hkap la hkansa ai karai masa gaw, wenyi lam san san sha tsun shakut ai karai masa hpan, amyu sha maka lam ni hpe nawku hpung a lit hku n mu ai karai masa hpan rai jang, tsang na lam nga wa ai lachyum rai nga ai.

Dai majaw, Kachin Theology hpe myit wa ai shaloi, amyu sha maka hte nawku hpung hpe mahkri jashawn ai baw theology hpan rai na nachying wa ahkyak nga mali ai. Amyu sha lam yan hpe jum tek lawm lu ai baw theology ra nga mali ai.

3.      THEOLOGY GAW GALAI SHAI AI LABAU MAKA HTA RUDI NGA AI (Theology is Historical)

Theology a hkrang hte masa ni gaw, galai shai ai labau makai, aska hkrung masa ni hta hkan nna, galai shai hkrat wa nga ai. Prat ladaw shagu, dai prat ladaw a masa sat lawat hte htap htuk ai Karai masa galaw la ra nga ai hpe mu ai. Shanchyang amyu sha shanglawt Karai Masa ninghkrin (Black Liberation Theologian) James H. Cone wa gaw theology a galai shai ai maka sat lawat hpe lawu na zawn shaleng wu ai:

Theology ngu ai gaw, n shamawt n shamu nna, mungkan ting a matu langai sha rai htani htana dai hku sha myit ra ai, ngu ai masa n rai; theology gaw, galai shai nga ai labau maka hte aten masa hta hkan nna, shinggyim masha ni Karai Kasang a lam myit mang mahtai tam ai lam she rai nga ai. Theology hpe shangai dat ai gaw, shinggyim masha ni a asak hkrung mabyin masa (human situation) rai nga ai. Kaning re ai wa raitim, yawng a matu lachyum pru ai; prat kade lai mat tim n-galai ai; hte kaning re ai shara hta raitim jaw ai theology hpe ka lu na n re. Dai majaw, theology laika buk langai ngai hpe hti na rai yang, dai laika buk ka shapraw ai shaning, dai laika buk hpe shading ai laika hti masha, hte dai laika buk hta tang madun ai lam madung ni hpe yu ra ai.[7]

Sarakaba James H. Cone wa a ga hta ahkyak ai lachyum kaba masum hpe mu lu ai: (1) theology ngu ai gaw mabyin masa, ginra maka, labau sat lawat hta hkan nna pru wa ai lam re majaw, htani htana theology langai sha lang na ngu ai gaw, n mai byin ai; (2) theology shagu gaw ginra masa hpe mahta nna paw pru ai re (every theology is contextual); (3) kaning re theology raitim, shi a laksan aten, shara hte mabyin masa hta hkan nna chyu sha lachyum pru nga ai. Ndai lam ni yawng e madi madun ai gaw, galai shai ai labau maka hte prat masa hta hkan nna, theology shapraw la ra ai lam rai nga ai.

Jinghpaw Wunpawng Sha ni a matu Kachin Theology myit wa ai hta, anhte a galai shai hkrat wa ai labau maka ni mung, prat ladaw ni garan nna hka ja yu mai nga mali ai. Lawu de daw garan dan ai labau gaw, laika ka ai wa myit yu ai lam sha rai nga ai. Grau mahkrum madup kaba ai, labau ningpawt nna ya du hkru asak hkrung nga ai kaji kawa ni yu yang, tsun dinglun na lam law law pru na n hten! Raitim, ndai lawu e tang madun ai gaw, anhte a labau gaw n lung shadaw zawn tu jung nan ai hku n re sha, galai shai ding yang rai nga ai lachyum hpe madun dan ai lam sha rai nga li ai. Htawm hpang e, ndai daw garan da ai labau rap ni hta hkan nna, matut sagawn jat nhtawm, grau hkum tsup ai daw garan ai lam (periodization) hpe galaw lu na myit mada nngai. Ndai lawu na labau hpe daw karan yu ai shaloi, Hkalup Sasana shang ai labau, bai Hkalup Hpung a labau ntsa tsap let, daw garan yu ai lam rai nga ai.

A. Hkristan Sasana A Shawng Daw---1739s backward (The Pre-Missionary Era: Ignorance)

1839 January hta Sara Kincaid wa Mandalay Inwa kaw nna Mugaung de lung wa nhtawm, Kahkyen ni hte shawng ningnan hkrum ai shaning rai nga ai. Dai shani kaw nna hpang de nhtawng mat wa yang,  anhte amyu sha ni Jan Ga e naw nga ai ten de du htep nhtang sa mat mai nga ai.

Ndai aten hta, Nat hpe jaw jau, chyaru tsa lu, n htu dingwa hpai, tinang magam, wala htanbam, tinang ninggun kam, shari hpundu kahtam, rai, nga pra lai wa ang sai. Dam lada ai mungkan hte seng nna machye machyang nnga ai. Masha nkau mi anhte amyu hpe zai ai amyu ni ngu tsun na masai. Raitim, teng sha nga yang, zai ai amyu n re ai sha, machye machyang ningra ai amyu hku mahtang she rai na sa ga ai.

Sarakaba Hanson gaw ning nga ka da sai.

shanhte kanang na pru wa ma ai kun? Anhte grai chye mayu timung, Jinghpaw amyu ni, moi kaw nna laili laika n lu ai majaw, ya shanhte hkai dan ai, maumwi gaw kam shara n nga ai. Ya shanhte tsun ai abung maumwi ni gaw, katik katak hkrai rai nga nna malaw maga tak yu ai lam sha rai nga ai. Shanhte gawn dan ai ahtik labua hku hkan yang, Pawng Yawng Jinghpaw ni a daidaw buga gaw, Majoi Shingra Bum rai nga ai. Majoi Shingra Bum mahtang kanang rai nga ai kun? kadai n chye tsun nga ai....  Mungkan ga ting hproi hpra chyam hkra hkan sawk tam yu hkawm ai byeng-ya lu ai masha ni gaw, dai amying mying ai Bum hpe kanang mung n lu tam lu mu ai. Jinghpaw Jaiwa, Dumsa ni hpe san yu yang, shanhte gaw, “htaw de” nga nna dingdung maga de madun ma ai. Rai timung, “htaw de” gade tsan ai gaw, kadai n chye tsun ai.”[8]

Jinghpaw Wunpawng sha ni hkai mazing hkrat wa ai ninggup maumwi hpe sarakaba Hanson a mu mada ai lam rai nga lu ai. Ndai aten e, masha wutsang hku hpan masum nga lai wa sai. Du Magam (Upper Class), Darat Daroi ( Middle Class) hte Mayam ( Lower/ bottom class) ni rai nga ai. Num jaw num ya, kanawn mazum lam hta, wutsang bung ai shada da sha madung hku hkau, num jaw num ya hkat ai lam chye lu ai. Ndai aten na ahkyak ai lam langai gaw, htunghking (culture) hte nawku htung (Religion) yan gaw garan ginhka nlu na daram kayau ginchya hkat nga ai. Kaga mungkan hte matut mahkai ai lam nnga ai re majaw, “nga hkang lahkyawk kata na shutek kasha” hte mung bung lai wa ang sa ga ai.  Ndai lahta na lam ni gaw, sasana shang hpang wa ai aten hpang du hkra, mungkan majan lahkawng byin nga ai aten hkan du hkra, Mali Hkrang Walawng zawn re bum ga shara ni hta, naw matut mu lu ai masha wutsang garan ai lam ni rai nga ai.

B. Sasana ni a Prat: Galai Shai wa ai Prat ---1839 - 1964
(The Missionary Era: Transition)

Ndai prat hpe Sarakaba Kincaid Kahkyen masha ni hte shawng ningnan hkrum hpang ai 1839 kaw nna, sumtsan sasan sara ni Myen mung nna wa mat ai 1964 du hkra laman rai nga ai. Ndai aten laman gaw, ma langai kraw e na-um na-sin byin nhtawm, aten ninghtoi gu nna shangai chyinghkai wa let kung kaba wa nna, prat ram dinghku shang ram  ten du hkra re ai masha prat chyinghkraw daram hte bung nga ai.. Ndai aten na lam hpe lawu na zawn, ka madun mai nga ai.

(1) Makam Tingnyang htawt ai hte rau, Htunghking lahkum mung shamu wa ra ai (Religio-cultural Transition) Nat jaw kaw Hkristan htung tai wa ai lam hta, grai wa yak hkak ai lam nnga ai. Hpa majaw nga yang, anhte kaw mung Karai Kasang hte seng ai concept nga chyalu rai nga ai majaw re. Dai ni du hkra hkan nang wa ai manghkang chyawm me gaw, htunghking (culture) hte makam masham (religion) yan a lapran na manghkang re. Shawng de gaw, Jinghpaw Wunpawng sha ni a matu, Nat jaw htung gaw, htunghking lam hta mung, makam lam hta mung, wushoi jum ai zawn rai nga ai. Nkau mi  nat hte nseng ai htunghking maka ni law law nga tim, yawng gaw Nat hte seng ai zawn nawn nhtawm, Hkristan tai wa ai shaloi, htunghking nga manga hpe kabai kau na shakut ai. Raitim, shingdi na nmai byin wa ai shaloi, htunghking hte makam masha lapran manghkang “clash” byin wa ai. Hpa mi rai rai, sasana ni a prat ladaw hta, Jinghpaw Wunpawng sha ni gaw, prat pra maka “htawt lahkam ai ten - transition” rai nga ai.
(2)Myi hpaw wa ai hte prat pra maka mung galai shai wa sai (Social transformation)-- Sasana ni du sa wa ai gaw, Jinghpaw Wunpawng sha ni hpe mat htum wa na maka kaw na hkye mawai la ai lam kaba rai sai. Sasana ni e Karai Mungga tsun dan let, laika galaw ya ai, Chyum Laika  gale ya ai, hkailu hkaisha hpaji sharin ya ai, laksama hpaji sharin jaw ai, tsi gawk ni gap let tsi lajang la ai, hpaji hparat ni sharin ya ai, hte laili laika ni ka lajang dip shapraw ya ai lam ni a majaw, Jinghpaw Wunpawng sha ni gaw, myi hpaw wa sai. Sut masa, mung masa hte kaga lam shagu hta, shawng de na hte n bung hkra, myi hpaw let galai shai wa sai.

(3) Sasana ni kaw na sharin la ai ladaw rai nga ai.  Sasana ni kaw na sharin la ai prat ladaw rai nga ai. Lam mi hku nga yang, jawng ma prat hte bung nga ai. Sasana ni naw nga ai aten hta nan, kunghpan wa nna ningbaw ningla lit gunhpai lu ai madang rai wa sai. Sasana ni a majaw, chye chyang wa sai. Kunghpan wa sai. Myi hpaw wa sai. Sasana ni a majaw, amyu tai wa sai.

(4) Mungkan e pyi chye ma ni ai--- 1917-1919  laman Jinghpaw Hpyenla ni Masawp Amya Ga (Mesopotamia) de majan gasat lawm ai hte Jinghpaw ni hpe Mungkan e loi li chye wa ang sai. Jinghpaw ni hpe share shagan ai amyu, magrau grang ai amyu hku chye na lai wa ma ni ai.

C. Sasana ni Wa ai Hpang Daw: Gaw Gap Ai Ten 1964-1977  (Post-Missionary Era: Establishment)

Ndai aten gaw, sasana sara ni Myen mung nna wa mat ai hpang kaw nna, tinang a lagaw tinang tsap let, nawku hpung hpe woi awn hpang wa ai aten kaw nna, 1977 ning KBC a latsa ning Jaw Masat Poi ten du hkra hpe ntsa lam sawn daw garan ai re. Ndai ten na lama kumla ni hpe lawu na zawn maram yu ai.

(1) Tinang lagaw tinang tsap let, gawgap ai aten rai sai.
Sasana ni kaw na sharin la lu ai lam ni hpe jai lang let, nawku hpung hpe, amyu wuhpung wuhpawng hpe tinang nan hparan hpajang, woi awn, gawgap ai aten rai nga ai. Amyu sha ni kata na woi awon ningbaw ni -Indigenous leadership praw pru wa ai ten ladaw rai nga ai.

(2) Myu Tsaw Mung Tsaw Myit su rawt Hpang wa sai. Karai Kasang a majaw amyu tai wa sai. Chyum mungga chye hti wa sai. Myi hpaw wa sai hte, tinang a tat sum nga ai ahkaw ahkang ni hpe hpyi la ra ai lam dum hprang wa sai. Awm dawm shanglawt ai mungdan hpe ra marit let,  myu tsaw mung tsaw myit su kabrawng wa sai aten gaw, 1961 -2 nna hpang wa nga sai.

(3) Lam magup hpe Karai Kasang a shaman chyeju hku tai la ai- Ja lungseng, nhprang sut rai, tsi hkrung tsi nan hpring ai lamu ga, “Sut ngai ai lamu ga” hpe Karai Kasang jaw ya ai, ngu lachyum htai la wa sai. Sut ngai ai lamu ga madu da let, rawt jat galu kaba ai amyu mungdan n-gaw gap la chye tim, “palam la a hkanhkyi maga” ngu ai masa hku, lungseng tawng ntsa e dung let, yup malap taw nga ai ni zawn rai ang sa ga ai.

D. Zang Ayai Hpang ai Prat - 1977-1994     
(The Era of Breakdown: Decline)

Jinghpaw Wunpawng Hkalup Hpung Ginjaw (KBC) lahkawng brang re ai mabyin hte rau, kaga ga garan ai lam, zang ayai ai lam law law hpung kata e byin wa sai. Wuhpung wuhpawng ni dai zawn zang ayai ai marang e, Kachin society ni kata n hkrum n ra lam, ahtu agawng lam ni hte ga li ga law lam ni byin wa sai. Masa hku mung, ta tut myichyaw mabyin hku mung, hkrat sum hpang wa ai aten rai ang sai. Sut masa lam hku chyawm me gaw, “Sut Ngai Mungdan” ngu tsun shagrau let, Hpakant ga, Ja Lungseng hpe amyu sha yawng naw  myit mada nga ai aten rai nga ai.

E. Tsai Mat Wa ai Ladaw: Ung Ang ai ---1994-2010
( The Era of Disappearance: Uncertainty)

Ndai ladaw hpe 1994 Myen hte Shanglawt ni gap hkat jahkring myithkrum laika ta masat htu ai aten kaw nna, 2010 June shata, kalang bai gap hkat ai du hkra hpe tsun mayu ai re. Sut Ngai Mung ngu shakawn hkrum ai lamu ga, nhprang sutgan ni htum wa, krin mat wa sai. Lamu ga tat sum manghkang ni byin sai. Kachin wuhpawng kata, masa lam amyu myu hku, nhkrum nra, ga kaprang lam matut manoi byin ai. Kyang lailen htenza lam ni shawng na hta grau sawng sai. Nanghpam lusha hte si htum ai ramma ni grau law wa sai. Shawng daw de na prat ladaw ni hta, hpa re hkrak n lu tsun tim, lama ma hpe myit mada ai lam, “lani mi” ngu ai nhtoi hpe kraw lawang kata nna myit mada ai lam naw nga ai. Ndai prat ladaw du wa ai shaloi, lam magup hku..mahtai shapraw la yak ai lam ni byin sai. Ung ang ai prat ladaw byin nga sai. Hpawt ni hpra ni hpa byin na? Gara de rai wa na , ngu ai nchye tsun, n lu tsun ai mabyin masa rai nga sai. Ndai aten hta, Kachin society a myit mada shara gaw “nawku hpung - church” sha rai nga sai zawn rai sai. Sut masa, mung masa hte kaga amyu sha lam yan hte seng ai lam ni hpe nawku hpung e jum ra ai masa zawn rai wa sai. Nawku hpung gaw, ya galaw nga ai hkum dingnum sasana - holistic mission hpe grau dam lada, sung ai hku galaw sa wa na ra nga sai lachyum rai nga ai.

D. Myu Tsaw Myit Su Rawt Ai Hte Karai Kasang kaw Myit Madat ai Prat  (2010-Ya Du hkra)

2010 June shata Sang gang kaw Myen hte Shanglawt ni bai gap hkat ai shani kaw nna, dai ni du hkra na aten hpe madi tsun mayu ai re.

1.      Ndai aten hta, lak mi alai rai wa ai lam kaba langai mi gaw, amyu sha ni law malawng a n-gup hta, Karai Kasang kaw akyu hpyi na lam myit dum was ai. Dai majaw, Laiza na Sara Pugga Ja Li gaw, ndai lang na mabyin gaw, Wunpawng sha ni hpe Karai hpang de grau sha ni dat ma ni ai, nga ai.
2.      Bai, amyu sha lam yan hta, myu tsaw mung tsaw myit hta, su hprang rawt wa ai lam (revival) byin wa sai hpe maram mu ai.
3.       Mungkan ting na Kachin ni grau nna myit hkrum wa ai zawn re kumla ni mu lu wa ai.
4.      Nawku hpung ni mung, amyu sha lam hta lit kaba lu nga ai hpe dumhprang was ai. Ga shadawn, Jinghpaw Wunpawng Hkalup Hpung Ginjaw a Feb 13-14 hkying hkum 24 akyu hpyi na lam n dau shana laika hta, “Karai Kasang jaw ai awm dawm ahkaw ahkang hpe lu la na matu” akyu hpyi na lam lawm wa ai.

Lahta na aten ladaw ni langai hte langai a sat lawat ni, maka kumla ni n bung hkat shajang nga ai hpe mu ai. Anhte tsun shaga na ga ni mung langai hte langai jashai nna jai lang ra wa ai masa ni mu lu nga ai.

Ga shadawn langai mi, buga shakawn mahkawn yungwi ka shalat ai ni a ga si ga yan ni hpe yu ga. Lai mat wa sai prat mi ting, anhte a buga hpe Karai Kasang jaw ai sut ngai mung re ngu ai theology hpe lang let, mahkawn mangoi ni hti n dang na daram ka shalat mahkawn shaga ai. Kabu gara ai, shakawn ai nsen ni rai nga ai. Dai ni du hkra pyi, n kau mi dai theology hku naw ka nga  ma ai. Raitim, mahkawn ka ai ni law law wa, galai shai ai buga ginra a masa hpe dum chye nna, “anhte a buga n hprang sut gan ni htum mat sai” ngu ai theology de galai nna ga si ga yan ni lang let, mahkawn ka hpang wa masai. Ga shadawn, “Aka law” hte “Mali Hka” ngu ai blast hpung a mahkawn hte kaga ni mung law law nga na re. Ndai ni ya ya byin nga ai mabyin hpe madi madun ai mahkawn ni rai nga ai. Dai ni na ten, anhte gaw, “yawn madai let,  Karai Kasang kaw hpyi lajin ai nsen” hte mahkawn ka shalat ra wa  nga sai. Chyeju shakawn ai gaw prat mi tup wa rai sa ga ai. Chyeju gaw anhte yawng hkra wa chye shakawn saga ai. Ya anhte a ta tut hkam sha ai mabyin masa hte matut mahkri jashawn nhtawm, Karai Kasang kaw hpyi chye na mahtang sharin la ra nga sa ga ai.  Anhte nawku hpawng hpang wa na shawng e mahkawn garu ai praise & worship ni a ga si ga yan ni hpe mung “yawn madai ai, hpyi lajin ai, marit gasit ai ga si – (lamentation)” ni hku mai ka shalat mahkawn nga ga ai.  Anhte sai daw sai chyen ni, amyu sha ni si htan, ru jak jamjau, n-yup n sha rai nga ai ten, Karai Kasang a mai kaja ai lam hpe sha shakawn nga yang, theology myiset hte yu yang, n  manu la nga ai.

DAW LAHKAWNG
NNGAI GAM HTE KACHIN THEOLOGY

Kachin theology myit wa ai hta, ningpawt ninghpang lakung lakap gran da ya ai anhta a makam masham kaji kawa ni law law wa nga lai sai. Dai ni hta na marai langai mi gaw, Nawng Nang Chyum Jawng kaw shaning 38 ning sharin sara galaw lai wa sai Nngai Gam nan rai nga ai. Shi hku nna, anhte yawng hpe Kachin theology nga ra ai lam hpe shadum ya lai wa sai. Shi ka ai laika ni mung, dai lam hpe madi madun nga lu ai. Sara Nngai Gam a theology masa hte myit hkawn wa ai lam ni, hte Kachin theology hpe ta tut hkrang shapraw shakut ai lam ni hpe shi a labau laika buk n hprang (draft) hta lawu na zawn mu lu nga ai:

Shaning shagu Campaign pru hkawm ai hku nna Wunpawng sha ni a ruyak tsin yam hte asak hkrung gam maka yawng hpe mu chye wa ai hta n ga, kaga Asia Hkristan Hpung ni ahkyak shatai nga ai Asia Karai Masa laika ni hpe sawk sagawn hkaja ngut ai hpang shi a makam  masham gaw nnan bai galai mat wa sai. Wunpawng masha maga tsap nna ap nawng ra sai hpe dum chye sai hte maren Karai Kasang gaw hkye la ai wa re. Yesu Hkristu gaw Wunpawng sha ni hpe ji nat a lata kaw na sha n ga dip shingdang da ai kaw na shalawt dat ai wa re ngu hkaw tsun sharin shaga wa sai. Moi shawng de gaw Wunpawng sha ni a gam maka hpe poi yu ai wa hku nga lai wa sai raitim, ya gaw shang lawm shakut shaja lawm nna lawt lam tam ai hta karum shingtau nga sai.
 
Chyum Laika hpe mung moi na Sasana sara ni a myi set hte n yu ai sha, Yesu Hkristu a myi set hte yu nna sharin nu ai. Makam masham masa hpe mung daini na Wunpawng sha ni a gam maka hpe hparan lu ai baw hpe madung dat nna sharin ya nga ai. Hpung masha ni, Wunpawng sha ni hpe akyu n jaw ai baw maumwi ni hpe gaw n tsun n hkai sai, tinang a prat byinda gam maka hte ya jang ading tawk seng ang ai lam ni hpe sha sharin nu ai. Shi hkrai langkan ai hku mung n rai, kaga sinpraw Asia manaw manang makam masham woi awn ai ni hte shi a Chyum Jawng sara manang ni hte rau bawng ban ai hku hkawm sa sharin nga ai. Mi na tinang a htunghking makam masham masa ni hpe mung jawng ma ni hte rau sawk tam sagawn yu dingngam di nga ai. Karai Kasang shi hpe atsam marai jaw ya ai made, tinang a kun dinghku kashu kasha ni a gam maka hte amyu ting a gam maka hpe gun hpai shakut shaja lai wa nu ai.[9]

Nngai Gam ai Kachin theology rudi hta lam kaba lahkawng lawm lu ai: Kachin amyu ni hkrum sha nga ai dip up sai chyup hkrum sha ai lam (socio-political context) hte anhte a htunghking makam masham (religio-cultural context) yan rai lu ai. Shi a karai masa sa wa ai gaw, buga ginra mabyin masa hpe rudi ai (contextual) hte shalawt dat ai   (liberation) yan rai nga lu ai hpe mung dinglik yu lu ai.


GA HPUNGDIM

Hpungdim hku tsun mayu ai gaw, Kachin theology gyin shalat lu na lam hta, myiset ningnan law law ra na ga ai. Dai myiset ningnan ni hta, hpan lahkawng lawm mai nga ai. Langai mi gaw, mabyin masa (reality) hpe teng man ai hku, paw tum hkren, shara mi nngam, branglang mu lu ai myiset ra nga ai. Ndai hpe “Karai Masa Miscroscope – Theological Microscope” ngu shamying mai nga ai. Lahkawng ngu na myi set hpan gaw, tinang tsap nga ai shara, makau grup yin, tinang a n ta masha, rusai bawpa, jinghku jing-yu, tinang hte laksan jinghku hku da ai masha ni (in-groups) hpe sha mu ai baw myiset n re sha, sumtsan sat ai myit masa, dinglik dinglun ai marai ni shajat ya ai tsan tsan du hkra mu lu ai myiset ran ga ai. Ndai hpe “Karai Masa Telescope- theological telescope” ngu tsun mai nga mali ai.

Myit yu na ga san ni?

1. Lahta e tang madun da ai Kachin Theology ra wa ai ningpawt ninghpang lam kaba (3) ni hpe nang gara hku matut bawngban mayu nta?
2. Anhte a nawku hpung ni hta, galai shai ai lam –changes hte ningmu ningnan  new ideas ni hpe hkrit ai masha ni nga ma ni? Lama nga yang, hpa majaw rai na ma ta?
3. Lahta na nye a laika hti ngut ai hpang na a myit hta kaning re tsun mayu ai lam ni pru wa lit ta?

K. Zau Nan*
(Wednesday, March 21, 2012)

* K. Zau Nan gaw, Jinghpaw Wunpawng Chyum Hkawlik, Nawng Nang kaw na Bachelor of Theology(B.Th) janmau hpe gup la nna, Master of Divinity (M.Div) janmau hpe Myanmar Institute of Theology, Insein kaw na gup la nu ai. Master of Sacred Theology (STM) janmau hpe American Mungdan New York mare na Union Theological Seminary kaw gup la lu nu ai. Bai, 2007 ning hta, Hong Kong, Chung Chi Chyum Dakkasu wang e nga ai, Institute of Advanced Studies on Asian Cultures and Theologies (IASACT) kaw, Research Scholar hku lata la hkrum ai hte, Jinghpaw Wunpawng sha ni a “Chyahkrai Ma hte La law ma ni a mauwmi” hpe mahta nna, hkrawk alun mahtai shapraw laika (research paper) ka nna tang madun lai wa nu ai. 2010 ning hta CCA zuhpawng kaw mung Emerging Themes of Theology in Myanmar ngu ai sumtang laika tang dan nu ai. MCC a Dialogue program hta mung lakjet sara hku shang lawm lai wa nu ai. K. Zau Nan hku nn, Karai jaw ai atsam hte English hku article shi jan, Myen hku article shi jan hte laika buk langai, Jinghpaw hku article 30 jan daram ka nu ai. Laika buk lahkawng hpe mung English kaw na Jinghpaw ga de gale nna dip shabra lai wa sai. Matut nna, Karai Kasang jaw ai atsam marai hpe jai lang let, laika ni matut ka ding-yang rai nga lu ai. Ya ten, Myanmar Instititute of Theology kaw, Lecturer in Mission Studies hku Karai Kasang jai lang hkrum nga nu ai. Shingrai MIT kaw magam gunhpai nga let, saw shaga ai buga hpung ni de mung sa du nna lakjet jaw ai, Chyum laika sharin ya ai lam ni hku nna Karai Kasang a amu hta jai lang hkrum nga lu ai.
[1] Anhte Jinghpaw Wunpawng hpung masha ni law law “theology” ngu ai ga si hpe hkrit chye ga ai. Laika buk ni hta hkik hkam ai hku ka da ai theology amyu myu mung gaw nga ai. Theology ngu ai gaw hkrit ai baw n rai nga ai. Tinang a makam masham hpe tinang a ta tut asak hkrung maka hte mahkri jashawn nna mahtai shapraw ai nan theology rai nga ai. Jinghpaw ni a matu bai galaw shachyaw la ra ai theology gaw, ndai nan rai nga ma li ai.

[2] Minjung theology gaw 1970 grup yin Dingda Korea mungdan hta byin ai n hkru n tara ai lam ni hpe ningpawt nna pru wa ai shanglawt Karai Mas – liberation theology hpan mi rai nga ai. Minjung gaw “mung shawa” ngu ai rai nga ma lu ai.
[3] Dalit theology mung India mung na matsat shabat ni – untouchables ngu ginhka kau hkrum ai Dalit masha ni a mabyin hpe mahta ai theology rai nga ai. India shinggyim wuhpawng hpe hpan mali the gawgap da ai: hkinjawng ni (priest), uphkang ai ni (rulers), hpaga yumga masha ni (traders), hte amu galaw masha ni (laborers) ni rai ma ai. Dalit ni gaw, ndai hpan mali kaw n lawm ai sha, de a shinggan e nga ai ni rai ma ai.
[4] Theology of struggle gaw, Hpilipai mung e paw pru lai wa sai theology hpe 1970 grup yin e shamying jaw ai mying rai nga ai.
[5] Asian Critical Principle hta, numdaw kaba lahkawng lawm ai: Asha a Maka kumla, hte dai hpe hkap htan ai lam kaba mali rai nga ma ai. Asha dan a maka  (the Characteristic of Asia) hta lawnglam kaba sanit lawm nga ai: (1)
[6] Gordon S. Seagrave. Burma Surgeon (London: Victor Gollancz Ltd, 1944), 20-21 hta ndai, ga gale bang da ai lam ni hpe mu hti lu na rai nga ai.
[7] James H. Cone. Black Theology of Liberation (New York: Orbis Books, 2008, xi).
[8] Myitung Sut Nau. Ja Hte Lungseng Jubilee Laika (Myitkyina:Hanson Press,
[9] Labau Kajang ai Ni. Rev. Nngai Gam a Labau Kadun (Myitkyina: Mission Copier, 2004), 16-17.