HTUNGHKING NINGLI BRANGLANG MASA ( Cultural Globalization)

           

Asak mali ning jan sha naw re ai laika ka ai wa a kasha lani mi hta, “awa, underground aka le” nga tsun let, galau manai dan ai. Ndai underground aka ngu ai gaw Wunpawng sha gara bawsang a htunghking ningli kaw mung n lawm nga ai. Kara kaw na, kade a htunghking re pyi n chye ai. Dai hpe mali ning jan sha naw re ai ma kasha wa kaning rai chye lu a ta? Htunghking ningli branglang masa a majaw nan rai nga ai.

           

Branglang Mungkan Masa ngu ai hpa rai ta? N dai branglang mungkan masa hpe ga hkum langai, ga yan langai hte sha lachyum shaleng na matu yak nga ai. Htunghking ningli(Culture), mung masa( Politics), sut masa( Economic), jasat masa ( Ideology) hte kaga lam amyu myu gaw ndai branglang mungkan masa a lawnglam ni nan rai nga ma ai. Dai majaw, yawng a matu teng teng byin nga ai mabyin gaw asan brang lang rai mat ai lam, madin malai ngu ai mi n nga mat ai sha kara de mung du, hkrawn, chyam bra wa ai mabyin masa nan rai nga ai. Dai majaw, laika ka ai wa hku nna ndai Ingalik ga “globalization” ngu ai hpe “branglang mungkan masa” ngu Jinghpaw ga hku lachyum gale da nngai. Tsun mayu ai gaw, mungkan gaw “madin kumba nnga, dinghkrai ip lam nmai da, dam lada mungkan ndai, nam mare kaji langai zawn sha tai mat wa ai” lachyum nan rai nga ai. Mare baw de nna marawn dat yang, mare mai de na lu ai mare kaji zawn byin nga ai mungkan a mabyin masa gaw branglang mungkan masa-globalization nan rai nga sai.

           

Dai zawn, branglang byin mat ai, madin kumba nnga, jarit lamu ga hte pat da lu ai lam nnga hkra chyam bra, hkrawn du lawan  ai mabyin masa kaw, htunghking ningli mung lawm nga ai. `Htunghking Ningli gaw amyu langai mi a masat kumla “Identiy” nan rai nga ai. Htunghking ningli mat ai hte dai amyu hpe tam n mu mat sai. Mying sha grin nga tim, dai mying a madu hpe tam n mu mat ai shaloi, dai amyu gaw asak hkrung nga tim si mat ai amyu sha a tai na rai nga ai. Dai ni na branglang mungkan masa a prat ladaw hta, Wunpawng sha ni zawn amyu kaji “indigeneous people” ni a htunghking ningli, maka kumla ni gaw Amerikan masha ni zawn amyu kaba ni a htunghking ningli maka sat lawat ni e jahkrit shama hkrum nga ai. N-gun ja ai ni ka-up nna, n-gun kya ai ni hpe magap shamat kau chye ai gaw branglang mungkan masa a sat lawat langai mi nan rai nga ai. N-gun rawng ai ni mare ka-ang de shara kashun la nna, n-gun kya ai ni mare shingnawm de yen ra ai tsin-yam mung branglang mungkan hta adan aleng mu lu ai sat lawat langai mi rai nga ai. Htunghking ningli ngu ai hta, amyu ga, laili laika, matsun maroi maumwi mausa, htung lai ningli ni lawm nga mali ai.

Htunghking Ningli Branglang Masa hpe Ginlen shalai ya ai lam ni

Dan leng dik ai lawnglam lahkawng nga ai. Dai gaw Media  hte Aga-language rai nga ai. Media ngu ai hta TV, Radio, Setalite, Shi laika, Sumla hkrung, Interner network, website ni lawm nga ai. Ndai ni gaw mungkan ting hte seng ai shiga, mabyin masa ni hpe mungkan jut magup de htawn shabra, shachyam ginlen ya nga ma ai. BBC, VOA, CNN ( Cable News Network), AP (Associated Press) UPI ( United Press Unternational), AFP (Agence Frence-Press), Reuters zawn re ai shiga shabra hpung ni hte kaga ni law law mung nga nga ai. Jinghpaw mung, Myen mung kaw sha mi nga tim, anhte a asak hkrung lam hpe Sinna ga na Media ni e she wushoi jum da ai zawn rai nga ai. Ndai media ni hku nna, anhte gaw bu hpun sumli ai lailen, ka manawt hpan amyu myu, nga sat nga sa lai amyu myu, byin masa amyu myu hte kaga lam amyu myu hpe mu la, na la let, hkan hta la, hkan galaw shakut rai nga ga ai. Dai majaw, sarakaba Kunle tsun ai gaw, “htaw sinna ga de princess Diana labu chyen mi kadoi ga yang, nang kaw anhte Wunpawng num ni mung kadoi ga ai” nga tsun nu ai. Sinna masha ni kaning rai buhpun ai, kaning rai nga pra ai ngu ai hpe Sinna ga de sa nga nna n sharin la, n hka ja la ra ai sha, tinang a n ta kaw na Satellite TV, snr. Internet Website ni kaw na sharin la, mu la lu nga ai. Radio nsen shapoi ai hta na lu ga ai. Shi laika ni kaw na chye lu nga ga ai. 

Aga hte seng nna bai yu yu ga.

           

University of Hawaii kaw na Globalization hte seng nna sawk sagawn ai ni hku nna, aga ni a chyam bra ai a ningpawt hpe lam (5) hku masat ma ai. (1) Number of Languages:  Mungkan shara shagu hta shaga lang ai ga ni htum ma wa nga ai lam gaw, n-gun ja ai htunghking ningli langai paw pru ka-up wa na maka kumla re ngu tsun ma ai. (2) Movement of people: Bu htawt ai masha ni gaw tinang du ai shara shagu de tinang a aga ni hpe lawm shaga bang wa ma ai. Dai majaw, bu htawt ai lam gaw aga chyam bra lam a ningpawt ninghpang langai mi bai tai wa sai. (3) Foreing language learning and tourism. Maigan ga sharin hka ja ai lam hte maigan bu hkawm ai lam ni a majaw mung, amyu mungdan lamu ga jarit hte htunghking ningli shinggan ni e aga ni chyam bra lu nga ai.(4) Internet language. Internet ngu ai Computer tsip hku nna matut mahkai shi ga la ai lam gaw, mungkan hpe lawan dik ai hku hte ngang grin ai hku shi ga jaw, matut mahkai hkat lu shangun nga ai hta aga ni hpe ginlen shabra ya nga ai.(5)Mungkan ting hte seng ai hpuntang hpaji laika amyu myu dip shabra ai lam ni kaw na aga ni chyam bra wa lu ai nga tsun da ma ai. Kaning re lam ni a majaw mi rai rai, amyu kaba ni a ga ni chyam bra wa nna amyu kaji ni gaw tinang a ga hpe manu dan ai hku nmu mada, yu kaji re ai de du shangun lu ai hkrit hpa gaw, htunghking ningli branglang mungkan masa a ningtuk balen langai mi nan rai nga ai. Dai majaw, aga hte seng nna sawk sagawn ai ni hku nna gaw, aga ni a maka shawng lam hte seng nna lawu de na hte maren tang madun tawn da ma ai. Ga hpan 65 hpe sha wan 10 jan ai mungkan masha ni tsun shaga lang nga ma ai. Ga hpan 45 hpe sha jawng laika sharin gawk kata teaching medium hku tsun shaga jai lang nga sai, nga ma ai. Shing rai nna, aga ni si htum ma wa nga ai. Ga hpan 426 gaw mat mat na hkyen nga sai, nga ma ai. Sawn maram da ai hku nga yang, 2100 ning du ai shaloi, ga hpan 7148 a ka-ang hkup gaw mat ma na re nga tsun da ma ai. Ndai masa lam mung, htunghking ningli branglang mungkan masa a ningtuk balen majaw nan rai nga ai.

Wunpawng Sha ni hte Htunghking Ningli Branglang Mungkan Masa

Moi gaw, Wunpawng num ni labawp shakra nna labu bu ai mu jang, dai num kasha hpe grai sele se ke num hku, sari n nga ai num hku she masat ai. Dai ni gaw labawp sha n-ga, magyi ka-ang, dangbau daw pyi mu mada hkra labu bu ai ni, n bawng ai sinda hpe bawng hkra, n dawng ai hpe dawng hkra, bu hpun sumli wa sai. Jean labu chyat hte matep shachyat dan wa masai. Wunpawng sha ni a sari sadang hpring, shingni makaw majing rai nga ai lailen ningli, bu hpun sumli lam, tsun shaga lam ni gaw, maigan amyu kaba ni a len ningli kata de ndum shami nre sha, adan aleng lup shang makoi mat wa nga ai.Ramma ni kyang lailen htenza ma wa sai. Kanu kawa, myit su salang ni a man e sumnung shingdi ai hku hkawmsa, tsun shaga ai manu dan lailen ni n dum shami mat mat wa nga ai. Ndai hpe pat shingdang n lu nga sai. Ka manawt ai lam hta mung, htawng ka sha n chye ka, kai ji sha n chye byu tim, Disco, Aerobate, hip- hop, hte underground zawn re ka manawt lai ni hpe dai ni na ramma ni kung kyang ma ai.  Ndai ka manawt hpan ni gaw Wunpawng sha ni a htunghking ningli kaw n rawng ai.  Raitim, anhte chye nga ga ai. Amerika ga de nna sa mu la wa ai mung nre, sa sharin la ai mung n re, anhte a buga kaw chyam bra du shang wa ai hpe hkap chye la ai she re. Masha n kau mi, tinang a aga, htunghking ningli ni hpe yu kaji, nyeng n nawn, manu n kam shadan nna, maigan ga, maigan htunghking ni hpe mahtang htang kaba, myit manoi let hkan nang mazing wa nga ga ai. Tinang a matsun maroi, labau maumwi ni hpe n kam lek mat ai ni nga wa sai. Amyu kaba ni a lailen ni kade wa hkrit ra a ta? Dai ni Miwa shat mai, Miwa lailen nga yang, kaji kaba ngu na chye na ai. Chye sha ai. Anhte a htunghking lusha nga yang pyi nchye ai ni law law rai na re. Hkoize n chye lang ai n nga ai daram rai nga ai. Galoi ten kaw  nna kaning rai, ndai hku byin wa sa ta? Anhte n dum dat na ga ai. Dai gaw htunghking ningli branglang masa hta lawm nang lwi shang wa sai nrai ni? Ndai tang madun lai wa sai lam ni gaw law law kaw na ga shadawn hku sha tang madun ai lam re.

SHALOI GAW ANHTE KANING RAI NA?

Branglang mungkan masa a laru hpe mung, dai hte maren htunghking ningli branglang masa a ningtuk balen ni hpe mung, pat shingdang, ninghkap shakut tim byin lu ai baw n rai nga ai. Hkum sa wa! ngu ninghkap kau n lu nga ai. Branglang mungkan masa hta, mungkan masha ni gaw sa du hka ja ai hta, sa wa ai hpe hkap hkrum kadup ra ai lit kaba lu wa sai. Du shang wa ai lam lama ma hpe ginra madu ni hku nna kaning di shara jaw na, kaning rai hkap htan na ngu ai mahtang anhte galaw ra ai lit kaba rai nga mali ai. Tinang a amyu ga hpe manu shadan jai lang ga, ngu ai hte maigan ga n shaga ga, ngu ai lam nrai nga ai. Dai ni Miwa ga, English ga chye shaga ai ni mungkan shara magup hkawm tim hpa dut dang lam nga na nre. Dai majaw, maigan ga n sharin, n shaga ga, ngu ai gaw, branglang mungkan masa hpe ninghkap shakut ai lachyum rai wa ai majaw nmai byin lu ai lam n rai nga ai. Byin ging ai lam gaw, maigan ga mung chye hkra sharin ga, shaga ga. Tinang a amyu ga hpe mung paw tum hkren chye na hkra tsun shaga ga. Maigan htunghking, ka manawt lailen ni hpe mung chye tawn ga.Raitim, tinang a htunghking, ka manawt lai ni hpe mung n shamat ai sha, sharin hka ja, makawp maga ga. Masha n kau mi gaw ndai branglang mungkan masa prat ten hta, mungkan masha ni gaw amyu sha “national identity” hku asak hkrung ai n re sha, masha hku sha asak hkrung mai ai, mung nga ma ai. Raitim, mabyin masa yawng hpe maram yu yang, masha hku sha asak hkrung na nmai nga ai. Tinang kadai re, hpa baw re ngu ai tinang a laksan masat kumla “identity” hpe tek manat let asak hkrung na mahtang ahkyak kaba tai nga sai. Anhte kadai rai nga ai ngu ai hpe n-gup hte sha tsun ai hte n shaleng lu nga ai. Anhte a htunghking ningli, matsun maroi labau maumwi, htung lailen, aga ni e gawgap shabawn da ai anhte a masat kumla hpe nmai tat na ga ai. Htunghking ningli ngu ai kaw pyi, Jinghpaw ga shaga ai masha shagu, Loavoa ga shaga ai masha shagu hpe Jinghpaw re, Laovao re ngu n mai tsun nga ai. Anhte amyu ni law law Ingalik amyu nrai tim Ingalik ga chye shaga ai hpa she rai nga ai. Dai majaw, grau ahkyak ai gaw, anhte a htunghking ningli; num wawn numla, num jaw num ya, matut mahkai hku hkau maka hte ka manawt dingsawt ni mahtang anhte a masat kumla shapraw ai hta ahkyak madung nga mali ai. Anhte a dai masat kumla ni hpe tinang hte yep yep kyem da lu ai rai yang, Amerika ga de raitim, Wunpawng Jinghpaw sha ni a masat kumla hku asak hkrung mai nga ai. Anhte kadai re ngu ai hpe madun lu na gaw ndai htunghking ningli branglang masa a laru hkaleng hta pyau shawaw tawn hkrum ai amyu kani ni a n mai hprai ai lit kaba nan rai nga mali ai law. Samuel Huntington wa tsun ai hta, “Dai ni na mungkan hta, Nang hpa baw rai n ta?”- What are you? ngu ai ga san mahtang ahkyak lareng tai sai, nga ai. Ndai ga san a mahtai hpe anhte a ngang kang ai masat kumla “Identity” hte sha mahtai jaw lu na rai nga ai, nrai ni?

Lagai Zau Nan